«Теегм нанд алтнас таңсг…»: хальмгин нертә бичәч, шүлгч болн журналист Дорҗин Басңгин 105-н җилин ѳѳнд
Хальмг АССР-ин ачта көдләч, СССР-н бичәчнрин ниицәнә гешүн, нертә бичәч, шүлгч, журналист, орчулач Дорҗин Басң Баһ Дөрвдә нутгин Хорхатын Тугтн хотнд 1918 җилд апрель сарин 5-д угатя күүнә өрк-бүлд төрсмн. Өсҗ-боссн төрскн һазриннь тууҗин тускар бичәч «Мини отг» гидг сүл һарһсн дегтртән тодрхаһар бичҗ үлдәв.
Дорҗин Басң дәәнә өмн, 1939 җилд, «Мини шүлгүд» гидг түрүн дегтрән һарһсмн, тер җилд хөрн негтә шүлгч СССР-н бичәчнрин Ниицәнә зергләнд орулҗ авгдсмн.
1940 җилд Хальмгт «Җаңһрин» 500 җилии өөн өргнәр темдглгдсмн. Тиигхд Дорҗин Басң, баһ наста бичәч, Хальмг Таңһчин селәдәр йовад, «Җаңһр» дуулдг медәтнрлә харһҗ күүндәд, теднәс алдр баатрлг дуулврин бөлгүд бичҗ авсмн. Эн нәрн көдлмш Басңгин төлҗлтд ик ач-тусан күргснь лавта. 1940 җилд шүлгч «Төрскнә төлә» гидг шин дегтрән һарһна.
1941 җилд «Шүлгүд болн поэмс» гидг дегтрнь һарв. Дарунь гилтә Төрскән харсгч Алдр дән эклнә, Дорҗин Басң цергт мордна.
1943 җилд хальмгудыг хар гөрәр Сиврүр туугдсн саамд Дорҗин Басң Хакасин медлд әәдг Саралинск районд тусна. Бәәдл-җирһл ямр күнд болв чигн, таңһчмидн буйсагдсн болв чигн, Дорҗин Басң шүлгүдән далдар бичәд, билгән агсад, цагин догшн аһар шиңгәсн «Саралан тетрадяс» (1944-1949 җ.җ.) гидг нерәр хамцулгдсн шүлгүд үүдәҗ һарһсмн. Сиврин шүлгүдтнь тер харалта җилмүдин һашун агнь төөнрсн болвчн, иргчдән аштнь үнн диилх, теегән үзхв гисн ицл энүнә бадгудтнь шиңгрсн бәәнә.
Сиврин һазрт бичәч орчуллһна көдлмшән бас цааранднь гүүдүлҗ күцәсми. Энд алдр орс шүлгч А. С. Пушкинә «Евгений Онегин» гидг шүлглҗ бичсн романиг болн В. Шекспирин «Отелло» гидг үүдәвр эклҗ орчулсмн. Тиигхд Басңд орс бичәчнрәс итклтә нег үүрнь бичгән илгәҗ, зовлңгинь хувалцсн седкләрн омг-сүрә өгдг бәәҗ. Эн үүрнь – Семен Липкин бәәсмн. Тууврт йовсн келн-улсин бичәчнрт хойр алдр орс бичәч бичг бичдг бәәсмн. Балкар шүлгч Кайсын Кулиевд – Борис Пастернак, мана хальмг шүлгч Дорҗин Басңд болхла – Семен Липкин.
...Олн әмтнә эгл бәәдл-җирһлиг нигт, төв келнә билгәрн үзүлҗ чадсн бичәчин дегтрмүд учр-утхарн чигн, кев-янзарн чигн өвәрц болчкад, соньн. Тиим болсар, энүнә үүдәсн тоотнь мөңк урн үгин зөөрт тохрҗ, олн әмтнд оошагдҗ, үлгүр болснь лавта үнн.
«Алдр «Җаңһрин» бөлгүдиг, хальмг дуудыг, шүлгүдиг Басң чееҗәр меддг бәәсмн, Басңла әдл келән меддг, үгиг үнлдг, эврә төрскн келндән хару күн бичәчнр дунд ховр билә», – гиҗ энүнә үр Көглтин Дава келдмн.
Дорҗин Басңд «Эврә кергин урн» гидг нертә келвр бәәнә. Бичәч бийнь – эврә кергин урн бәәсинь энүнә үүдәҗ һарһсн деггрмүднь илт герчлнә. Үлгүрнь, иим зокъялмудынь зааҗ болхмн: «Чик хаалһ» гидг хойр ботьта роман, «Эзн», «Мини отг» гидг түүкләнә дегтрмүд, «Мөңк үндсн», «Туурмҗ», «Төрскндән үлдәгч дун минь», «Уяңһ айс», «Цагин селгән» болн нань чигн шүлгләнә олн хураңһус зааҗ болхмн.
2018-гч җилд бичәчин 100-н җилин ѳѳнд нерәдгдсн «Шүүҗ барлсн үүдәврмүд». Негдгч боть «Калмыкия» нертә Таңһчин зәңгллһнә агенств барас һарһв. Бичәчин үүдәлтин болн җирһлин хаалһин тускар «…Созревших лет перебродивший дух…» гидг дегтр бас барас һарв.
Хальмг Таңһчин барин болн урн үгин литературин делглтд ик тәвцән орулсн, ик ачта болн нертә бичәч Дорҗин Басңгин нер чинрән геешго сурһмҗ болн зѳѳр болҗ үлдв.
Дорҗин Басң 1969-гч җилин лу сард идр настадан сәәһән хәәсмн.