ХӨВТӘ ҖИРҺЛИН ТӨЛӘ (Хальмг бичәчнрин дәәнә туск үүдәврмүдин тускар)
Хальмг бичәчнрин дәәнә туск үүдәврмүдин тускар Төрскән харсгч Алдр дәәнд Хальмг таңһчин улс баатр зөрмгән үзүлҗ орлцсна тускар цәәлһҗ тодлсн зокъялмуд олн бәәнә.
Дән – мана Төрскнә туужд хамгин күчр, әәмшгтә үүлдвр болсн деерән, зөрмг, баатр йовдларн нерән туурулсн салдсмудин нерд мөңкрүлв. Түрүн болҗ Берлин балһсна барт «берк зөрмг йовдларн ончрсн Улан Цергин дәәчнр – хальмгуд бәәсмн...», – гиж 1945 жилд Америкин журналистк Анна Луиза Стронг бичсмн. Догшн дәәнә цагин тускар мана хальмг бичәчнр олн үүдәврмүд барлҗ һарһсмн. Тедн дунд бийснь дәәнд орлцсн Инжин Лиж, Кичгә Төлә, Тачин Анҗа, Дорҗин Басң, Көглтин Дава, Хоньна Михаил, Нармин Морхаҗ, Җимбин Андрей, Бадмин Алексей, Түлмҗин Михаил болн нань чигн бичәчнр дәәнд учрсн йовдлын тускар билгтә зокъялмуд үүдәҗ барлцхав. Эднә нег үйин улс ээм деерән күчр-күнд цагин некмһә үүл дааҗ һарх зөвтә бәәсмн.
Цуг нарт-делкән төвкнүн, сул җирһлин төлә болҗах аһу ик дәәллдәнд хальмг әмтнә үрдүд баатр Җаңһрин, Хоңһрин әдстә нердәр омг-сүрә авлдад, әмән әрвлл уга орлцсмн. Тер догшн цагин 1942-гч җилд цергт йовсн Көглтин Дава «Җаңһр, Хоңһр, альдвт?» гидг шүлг бичнә. Эн шүлгтнь иим бадгуд бәәнә:
Толһад туссн уудьвр,
Теегәр цальград тар!
Хооран бийәсм, уудьвр,
Холагшан нисәд һар!
Ядсн, хәләсн Төрскндән
Яһж тусан күргхв?
Җаңһр, Хоңһр, альдвт?
Җид, балтан өгит!
Аюлта дәәни бәрлдәнд
Әәмшг угаһар орнав,
Һәәлгдсндогшнхортнасһазр-усансулдхнав!..
Арнзл сурсарм ниснә,
Ардм салькн делснә,
Дусалар нульмсн цальгрна...
Дотрм зовлң төөнрнә.
Эврә сән дурар дәәнд мордсн бичәчнрин негнь – Инҗин Лиҗ. Экн авгтан эн эгл улан цергч болҗ церглнә. 1942-гч җилин август сард Инҗин Лиҗин церглжәсн полк Дубовкас Иҗл һатлад, Әәдрхнд ирәд, 28-ч Әәрмин ханьд орна. Тендәс эн өмн үзгүр илгәгдв. Дагестана Ногайск теегт – Моздок тал, хортна дәврлһн зогсагдсн участкд хәрү бүрдәгдсн Онц Хальмг кавалерийск 110-ч дивизьд туссмн... Дәәнә өдр-бүрин бәәдлиг Инҗин Лиҗ журналистин, бичәчин авъясар тодрха кевәр бийдән цәәлһҗ, темдглҗ йовсмн. Учр- утхарн үнтә эн документальн зокъялнь «Фронтовой дневник» гидг салу дегтр болҗ барлгдв. Дәәнә цагин тускар Хальмгин олн-әмтнә шүлгч «Фронтын блокнотас» гидг әңгд хамцулгдсн шүлгүд үүдәв. Энүнд иим шүлгүд орв: «Чини белглсн альчур», «Элст сулдхгдсн өрүн», «Осетин баатр үрн», «Күләвр болжасн зәңг» болн талдан чигн үүдәврмүд.
Хальмгин олн-әмтнә шүлгч, Социалистическ Күч-көлснә Герой, РСФСР-н болн СССР-н Государственн мөрәсин лауреат Көглтин Дава Төрскән харсгч Алдр дәәнд 2-ч Украинск фронтд дәәллдҗ йовсмн. Дәәнә цагт үүдәгдсн шүлгүдинь заахла, иим: «Намрин салькна дун», «Өлгәтә көвүнд», «Негт, хавр мет, чи сәәхнч...», «Лелян дурн», «Дәәнә хавр», «Сө окопд», «Әрәсә болҗ үзгдлә» болн нань чигн шүлгүд.
«Дән эклҗ гисн зәңг авсн түрүн өдрәс авн Көглтин Дава фронтын нүүрт йовҗ, орн-нутгиннь җирһлин төлә, диилврин төлә цус-әмән әрвллго өгхәр өдр-сө уга зүткв. Дәәнә халта өдрмүдин шүлгүд бичәчин ухан-тоолвриг, өдр болһн бичгддг тодлврмуд мет, сәәнәр, тодрхаһар медүлнә», – гиҗ шалһач Дорҗин Данара темдглнә.
Дәәнә цагт Хальмгин ууһн бичәчнрин негнь – Басңга Баатр эврә хурц, зальта үгәрн алдр диилвр угтҗ, олн үүдәврмүдән газетин халхст элвгәр барлҗ һарһсмн.
Сталинградын дәәллдәнд орлцач, Хальмгин олн-әмтнә бичәч Нармин Морхаҗ «Баахн дәәчин бичвр» гидг дневник үүдәв. Эн зокъял үүдәсн төләдән бичәч Хальмгин комсомолын Эрдни Деликовин нертә мөрәһәр ачлгдв. Нармин Морхаҗд дәәнә цагт нерәдсн шүлгүд болн поэм бәәнә, тедн дунд «Ржев – Әрәсән хотн» гидг поэм болн «Тигрлә hap бәрлдлһн» гидг баллад.
Төрскән харслһна Алдр дәәнд орлцач, нертә бичәч Дорҗин Басң догшн дәәнә цаг тодлҗ «Дәәчин эк», «Тоһруна туск баллад», «Туурмҗ» гидг үүдәврмүд бичв.
Бичәч Түлмҗин Михаил Кодан Мордин туск келвр «Теегин герл» журналд 1985 җил барлҗ һарһв. Эн келврт дән эклснә түрүн сүркә өдрмүдин тускар келгдҗәнә.
Хальмгин олн-әмтнә бичәчнр Тачин Анҗан «Эрднь-одн», «Эцкин сүл бичг», «Салдсин эк», Җимбин Андрейин «Темән үүлн», Хоньна Михаилин «Чи медхмч, Смоленск һазр», «Төрскнүрм бичә хатн!», Көглтин Даван «Дәәнә һурвн өдр», Буджала Егорин «Нернчн кемб, салдс?», «Догшн цагин поэм», «Сумн туссн зург», Кичгә Төлән «Герлтә хаалһ», Көктән Элдән «Үүрин туск санл», «Дармин көвүн Нарм», «Андһар», Саңһҗин Босян «Дурн болн дән», «Төрскнә күүкд улс», Балакан Алексейин «Алтн бумб» болн нань чигн эднә зокъялмуд дәәнә цагин сүркә бәәдлиг тодрха кевәр үзүлцхәнә.
Хальмг таңһч дәәнә түрүн җилд Улан Цергт хөрн миңһн мөрд, нег миңһ шаху көлг, нәәмн зун автомаши, зууһад трактормуд белдҗ йовулсмн. Хальмг Таңһчин көдлмшч улс харслтын саңгд арвн һурвн сай арслң мөңг орулсмн, мах, өдмг, хөөнә ноос элвгәр бас орулҗ өгсмн.
Немшнр Хальмгин һазрт дәврҗ ирснә дарунь эдн партизанмудын зөргтә сөрлцәнлә харһцхав. Төрскн һазран фашистнрәс сулдхлһнд Хальмгин партизанмудын ик зунь әмән өгсмн. Тедн дунд нерән һарһсн дәәчнр – Юрий Клыков, Володя Косиев, Бадм Адучиев, Петр Петруцкий, Тамара Хахлынова, Сергей Коломейцев, Груня Говенко, Илья Гермашев, Гаря Молоканов болн нань чигн зөргтә баатрмуд.
Эднә бөкшго дүринь тодлҗ үзүлсн зокъялмуд мана бичәчнр сәәнәр үүдәцхәв. Эдн – Көглтин Даван «Барсин Бадм», Буджала Егорин «Һурвулн цааҗин камерт», Калян Санҗин «Тамара», Шугран Веран «Һол шүүвр», Сусен Аксена «Юрий Клыков», Тачин Анҗан «Нег үйин көвүд» гидг поэмс, Бембин Тимофейин «Бамб цецг» гидг роман, Бадмин Алексейин «Цаһан толһа», Залесскин болн Сухоруковин «Обагренный ковыль» гидг түүкс, кесг келврмүд, очеркс болн шүлгүд. Советск Союзин Герой Н. М. Санжировд нерәдсн «Мөңкрлт» гидг поэм Хальмгин олн-әмтнә шүлгч Нуура Владимир бичв. Советск Союзин Герой Э. Т. Деликовд нерәдсн «Эрднь» гидг поэм Хальмгин олн-әмтнә шүлгч Эрнҗәнә Константин үүдәв. Советск Союзин Герой М. А. Сельгиковд нерәдсн «Манҗ баатр» гидг поэм Хальмгин олн-әмтнә бичәч Тачин Анҗа һарһв. Советск Союзин Герой Л. И. Манджиевд нерәдсн «Чилшго өдр» гидг поэм Хальмгин олн-әмтнә шүлгч Шугран Вера бичв.
Бичәч болн журналист Н. У. Илишкин олн җилин туршарт дәәнә цагт залу-зөрмгәрн ончрсн әмтнә тускар кесг соньн очеркс, келврмүд барлв, тедн олнд таасгдв. Бичәч Н. Д. Илюмжинов «Халта цагин үнн», «Память живая», «Абиль» болн «Солдатские судьбы» гидг дәәнә цагин туск дегтрмүд һарһв. Төрскән харсгч Алдр дәәнд орлцсн хальмг гвардейцнрин дүринь сергәҗ, теднә дууһинь соңсхҗ, диилвр делдхин төлә, «өӊгрхлә – нәәмн чимгн, асхрхла – ааһ цусн» гиҗ «Җаңһрин» баатрмудла әдл андһар тәвҗ, әмән әрвллго, бәәсн чидлән һарһҗ, зөрмг кевәр ноолдҗ йовсн эднә йовдлмуд Н. Д. Илюмжинов дүрслҗ, үннәр тодлҗ үзүлсмн.
Әрәсән сойлын ачта көдләч, бичәч Буурла Николай дәәнд орлцачнрин тускар кесг очеркс болн келврмүд бичсмн. Энүнә «Ширгсн нульмсн» гидг дегтртнь дәәнә туск хойр түүк орсн бәәнә – «Үрнә тачал» болн «Эцкин заян». Эн үүдәврмүдин һол дүрмүдин җирһлин хаалһнь дәәнә һалта хаалһар давҗ һарна, эн түүкмүд – бичәчин бийиннь үзҗ медсн улсин туск үүдәврмүд. Лавта үнн йовдлмудын туск тууҗ гиҗ иткхд маһд уга. Шүлгч Григорий Кукарека Әрәсән Герой нер зүүсн санинструктор Наташа Качуевскаяд нерәдсн «Наташина роща» гидг дегтр барас һарһв.
Бичәч Анатолий Кузеванов – Төрскән харсгч Алдр дәәнә ветеран, «Вечная слава моему поколению» гидг соньн түүк «Теегин герл» журналд барлҗ һарһв.
Төрскнә ямаран һазр
Туурулхар учрсн үрмбчи?
Үклиг әмәрн диилсн,
Үнтә салдс, кембвч?..
Би неричн медсн угав,
Болв мөңкинд чи зүркндмч.
Һазрим харсад, әмән өгләч,
Һарлцсн ахм чи боллач, – гиҗ шүлгч Буджала Егор «Нернчн кемб, салдс?» гидг поэмән төгсәнә.
Урн үгин литератур баатрмудын дүриг, дәәнд учрсн йовдлмудыг дүрслҗ хадһлна. Эн мөңк санлыг әрүн кевәр, үннәр тодлҗ, мана Хальмгин бичәчнр билгтә зокъялмудтан үзүлсн бәәнә.
Эльдшә, Э. Хөвтә җирһлин төлә: хальмг бичәчнрин дәәнә туск үүдәврмүдин тускар / Эльдшә Эрднь. – Текст: непосредственный // Вклад регионов и народов юга России в победу в Великой отечественной войне 1941-1945 гг. Мат-лы всероссийской научно-практической конференции. 23-25 апреля 2015 г. – Элиста, 2015. – Х. 265-267.